عوامل شیمیایی زیان آور در محیط کار:
عوامل شیمیایی در محیط کار در بر گیرنده تمام مواد اولیه ، مواد خام ، مواد واسطه و فراوردههای اصلی ، که در صنعت به کار میروند یا تولید میشوند ، میباشند. این موادکه به شکل گاز ، مایع و یا جامد هستند ، ممکن است طبیعی یا مصنوعی بوده و دارای منشاء گیاهی ، حیوانی و یا سنتتیک ( معدنی یا آلی ) باشند . هر یک از این مواد دارای خطرات و زیانهای مختص به خود است که در صورت تماس فرد با آن رخ مینمایند . زیان حاصل از آنها به نوع راه ورود ، مقدار و طول زمان تماس بستگی دارد.
مایعات بسیاری در صنعت وجود دارند که کارگران با آنها سر و کار داشته و در تماس هستند . تعدادی از این مایعات خورنده و سوزاننده بوده و شامل برخی از اسیدهای معدنی و یا آلی ، قلیاها و تعداد دیگری از مواد شیمیایی مانند پرهیدرول( آب اکسیژنه ) و ... میباشند . سایر مایعات صنعتی برحسب تقسیم بندی شیمیایی ممکن است دارای اسامی خاص ومعینی باشند مانند روغنها ، الکلها ، حلالها و ... مواد جامد نیز به گونههای مختلف همانند توده ، کلوخه ، دانه ، پودر و یا گرد و غبار در صنعت تولید شده یا به کار میروند . مهمترین شکل از مواد جامد که دارای اثرات فیزیولوژیک قابل توجه میباشد ، گرد و غبار آنهاست ، زیرا هنگامی که گرد و غبار در هوا منتشر میشود ، از راه استنشاق وارد بدن شده و اثرات خود را ( بسته به نوع ، مقدار، اندازه ذره و طول مدت تماس ) ظاهر میسازد . گرد و غبار به عنوان یکی از آلایندههای مهم هوای محیط کار شناخته میشوند و گستره وسیعی از بیماریها و عوارض ناشی از کار را سبب میشوند . از این رو در بهداشت حرفهای و سم شناسی صنعتی از اهمیتی ویژه برخوردارند.
آلایندههای شیمیایی و تقسیم بندی آنها
کره زمین به وسیله اتمسفر گازی شکل که دارای ترکیب معینی است احاطه شده است . در این اتمسفر حدود 09/78 درصد نیتروژن ، 95/20 در صد اکسیژن ، 93/. در صد آرگون ، 03/0 در صد دی اکسید کربن و مقادیر ناچیزی نئون ، هلیوم ، کریپتون ، هیدروژن ، گزنون ، مواد رادیواکتیو ، اکسیدهای ازت و اوزون وجود داردکه ممکن است در هر محل با چنددر صدی بخار آب مخلوط شود. مقدار هر یک از این گازها که از حد معمول بیشترشود و یا هر ماده دیگری غیر از آنها که در اتمسفر وجود داشته باشد ، ماده آلوده کننده یا آلاینده دانسته میشود. آلایندهها را میتوان برحسب حالت فیزیکی ، ترکیب شیمیایی و یا اثرات فیزیولوژیک آنها تقسیم بندی کرد.
تقسیم بندی آلایندهها بر اساس حالت فیزیکی
بر این اساس میتوان آلایندهها را به دو دسته گازها و بخارات و مواد معلق تقسیم کرد .
1.گازها و بخارات
M |
از این رو ، مسئله نشت گاز ، جستجو و تعیین
مقدار آنها در صنعت اهمیتی ویژه دارد.
2.مواد معلق
انتشار و پراکندگی ذرات ذرهبینی جامد و یا مایع در یک فاز گازی خاص و یا در هول آئروسول نامیده میشود . به این ترتیب ، مواد معلق شامل تمام ذرات گوناگونی است که در فضای محیط زیست یا محیط کار آئروسول موجود باشند . بر این اساس ، مواد معلق در برگیرنده گرد و غبار ، مه ، دود ، دمه ، مهدود و افشانه ( اسپری ) خواهد بود . در مقابل آئروسول ، اصطلاح هیدروسول قرار دارد که به سیستمهای پراکنده در آب گرفته میشود. سوسپانسیون و امولسیون گونههایی از هیدروسل هستند .
الف- گرد و غبار : گرد و غبار در اثر جدا شدن و شکستن مواد جامد و تبدیل آنها به ذرات کوچک تشکیل میشود و معمولاً در هوا برای مدتی شناور و معلق میماند . اعمال مکانیکی مانند خردکردن ، اره کردن ، شکستن ، مته کردن ، ساییدن ، منفجرکردن و غیره ... باعث تولید گرد و غبار میشوند . این ذرات ممکن است بسیار ریز بوده و از ذرات قابل دیدن با چشم تا ذرهبینی و فراذرهبینی تغییر کنند . انتشار و پراکندگی ذرات گرد و غبار در محیط میتواند بر روی افرادی که با آن تماس مییابند اثر نامطلوب به جا گذاشته و عوارض و بیماریهای گوناگونی ایجاد کند عوارض و بیماریهای حاصله ، به جنس گرد و غبار ، اندازه ذرات ، طول مدت استنشاق و حساسیت فردی بستگی دارد .
ب- مه : مه عبارت است از آئروسلهای قابل دیدن که به صورت ذرات و قطرات ریز مایع در هوا تولید میشوند . مه در اثر تراکم بخار آب در شرایط فیزیکی خاص از نظر دما و فشار ایجاد میگردد. برخی از آلایندهها در صنعت به شکل مه در هوا منتشر میشوند. برای نمونه ، در عملیات آبکاری کروم ، بخارات اسیدکرومیک به صورت میست ( مه ) اسید در آمده و هوای محیط کار را آلوده میسازد .
ج- دود : دود در اثر سوختن مواد آلی مانند چوب ، روغن ، چربی ، بافتهای حیوانی ، لاستیک و ... تولید میشود و عبارت است از ذراتی که در اثر سوختن ناقص دارای مقدار زیادی کربن هستند .
د- دمه : دمه یا دود فلزی عبارت است از ذرات فلزی جامد که از سطح فلز مذاب خارج شده و در هوا منتشر میشوند . تشکیل دود فلزی معمولاً با انجام یک واکنش شیمیایی مانند اکسیداسیون همراه است . ذرات دود فلزی بسیار کوچکاند و اندازه آنها معمولاً کمتر از یک میکرون (2/0 تا3/0 میکرون ) میباشد به همین دلیل ، دودهای فلزی پس از استنشاق میتوانند به سادگی به قسمتهای پایینی ششها ( حبابچههای ششی ) رسیده و سپس همانند گازهای تنفسی به داخل جریان خون سرازیر گردیده و عوارض شدید را ایجاد کنند . دودهای فلزی در اثر ذوب فلزاتی مانند سرب ، کادمیوم ، روی ، آهن و ... تولید میشوند و خطرهای آنها برای کارگرانی که در این صنایع کار میکنند بسیار زیاد است .
ح- مهدود : مه دود یا اسماگ اصطلاحی است که از دو واژه مه و دود (فوگ و اسموک) برگرفته شده و به آلودگیهای وسیع اتمسفری ناشی از آلایندههای صنعتی و منبع طبیعی اطلاق میشود. آلودگی هوا در شهرهای بزرگ اغلب از نوع مهدود است .
ج- افشانه : به کار بردن آئروسولها ، سوسپانسیونها و یا امولسیونها تحت فشار و به صورت پاشیدنی به نام افشانه شناخته میشود . در برخی صنایع ، به ویژه در صنعت خودروسازی ، رنگ آمیزی بدنه خودرو به روش افشانه انجام میگیرد و ماده رنگی به شکل ذرات بسیار ریز بر روی سطح پاشیده میشود. همچنین در کشاورزی و بهداشت ، مواد آفتکش و حشرهکشها به وسیله تلمبه سمپاش به صورت افشانه به مصرف میرسد.
چ-امولسیون : امولسیون عبارت است از تعلیق ذرات ریز مایع در یک مایع دیگر که به کمک مواد امولسیونساز انجام میپذیرد .
تقسیم بندی آلایندهها بر پایه ترکیب شیمیایی
تقسیم بندی آلایندهها بر این پایه معمولاً بر اساس چگونگی ترکیب شیمیایی انجام میگیرد . آلایندهها در سمشناسی صنعتی بر این پایه تقسیم بندی میشوند .
تقسیم بندی آلایندهها بر پایه اثرهای فیزیولوژیک
به طور کلی ، تقسیم بندی آلایندهها بر این پایه نمیتواند رضایت بخش باشد ، زیرا در مورد گازها و بخارات نوع اثر فیزیولوژیک به تراکم ماده بستگی خواهد داشت ، مثلاً یک گاز یا بخار در یک تراکم مشخص ممکن است دارای خاصیت بیهوشی آور باشد ، در حالی که همان ماده در تراکم کمتر فاقد اثر بیهوشی آور بوده و بر دستگاه خونساز اثرگذارد.اگر چه قرار دادن یک ماده خاص در یک دسته ویژه و جداگانه به طور درست امکانپذیر نیست ، اما میتوان تقسیم بندی آلایندهها را بر پایه اثرهای فیزیولوژیک به صورت زیر خلاصه کرد.
1-مواد التهاب آور و محرک :مواد محرک دارای اثر سوزاننده و تاول آور بوده و سطح مخاط مرطوب را متورم میکنند . در مورد اثرات سوء ناشی از این مواد گفتنی است که عامل غلظت دارای اهمیتی بیشتر نسبت به عامل زمان و طول مدت تماس میباشد . برخی مواد محرک قسمت دستگاه تنفسی را بیشتر تحت تأثیر قرار داده و آسیب میزنند . از جمله این نوع مواد میتوان به آلائیدها ، گرد و غبار قلیایی ، آمونیاک ، اسیدکرومیک ، اسید فلوئوریدیک ، گازهای سولفور و سولفوریک اشاره کرد. تعدادی از مواد محرک ، هم قسمت بالایی و هم بافت شش را تحت تأثیر قرار میدهند مانند فلوئور ، کلر ، برم ، ید و اکسیدهای کلر . برخی مواد ، محرک قسمتهای پایینی دستگاه تنفس و حبابچههای ششی هستند مانند : دی اکسیدازت ، ازت و فسژن ، تماس شدید با محرکهای ریوی حتی میتواند به مرگ حاصل از خفگی منجر شود.
N
2-مواد خفگی آور : مواد خفگی آور اثر خود را به علت اختلالی که در اکسیداسیون بافتها ایجاد میکنند ، ظاهر میسازند . این دسته از مواد به دو گروه خفگی آور ساده و مواد خفگی آور شیمیایی تقسیم میشوند . مواد خفگی آور ساده ، گازهایی هستند که باعث پایین آمدن فشار نسبی لازم جهت اشباع خون از اکسیژن خواهند شد . از جمله این مواد میتوان به دی اکسیدکربن ، هیدروژن ، متان ، اتان ، نیتروژن ، هلیوم و اکسید ازت اشاره کرد . از سوی دیگر ، مواد خفگی آور شیمیایی به علت داشتن اثر شیمیایی ، عمل حمل اکسیژن به وسیله خون از ششها را مختل کرده و یا اکسیداسیون بافتها را ( هر چند که خون دارای اکسیژن کافی باشد ) به هم میزند . منوکسیدکربن که با هموگلوبین ترکیب میشود ، سیانوژن ، اسید سیانیدریک و نیتریلها که از اکسیداسیون بافتها به وسیله کاتالیستهای سلولی جلوگیری میکنند ، از جمله این مواد هستند. همچنین آنیلین ، متیل آلانین و نیتروبنزن تولید مت هموگلوبین کرده فشار خون را پایین میآورد و باعث اختلال تنفس میشود.
3-مواد بیهوشی آور مخدر: این دسته از مواد اثر خود را به عنوان مواد بیهوشی آور ساده بدون ایجاد عوارض شدید سیستمیک ظاهر میکنند و تعدادی از آنها دارای اثر رخوت آور بر روی سلسله اعصاب مرکزی میباشند. در زیر برخی از این مواد به ترتیب و برحسب زیاد شدن خاصیت بیهوشی آورشان معرفی شدهاند : هیدروکربنهای استیلنی ، هیدروکربنهای اتیلنی و استرها .
4- سموم سیستمیک : موادی که باعث آسیب برخی از اندامهای داخلی میشوند مانند بیشتر هیدروکربنهای هالوژنه – موادی که باعث آسیب دستگاه خونساز میشوند مانند بنزن ، فنولها ، تولوئن ، گزیلن و نفتالین - سمومی که باعث آسیب عصبی میشوند از قبیل متانول و تیوتن – فلزات سمی مانند سرب ، جیوه ، کادمیوم ، منگنز ، بریلیوم ، آنتی موان و ...- مواد معدنی غیر فلزی سمی مانند آرسینیک ، فسفر ، گوگرد .
5- سایر مواد معلق غیر از سموم سیستمیک : گرد و غبارهای سمی که ایجاد فیبروز ششی میکنند ، مانند سیلیس و آزبست – گرد و غبارهای بی اثر مانند کربن و سیمان – گرد و غبارهای آلی که حساسیت ایجاد میکنند مانند گرده گیاهان ، چوب و ...- مواد محرک مانند اسیدها ، قلیاها ، کروماتها و فلوئورها – باکتریها و سایر موجودات ذرهبینی